هورمون پرولاکتین یکی از هورمون‌های مهم بدن است که نقش‌های متعددی در فرآیندهای زیستی ایفا می‌کند. این هورمون عمدتاً توسط غده هیپوفیز در مغز ترشح می‌شود و وظایف متنوعی دارد، اما بیشتر به دلیل نقش حیاتی‌اش در فرآیند شیردهی شناخته شده است.
هورمون پرولاکتین چیست؟
پرولاکتین (که به‌عنوان لاکتوتروپین و PRL هم شناخته می‌شود) هورمونی است که نقش‌های متعدد و مهمی در بسیاری از فرآیندهای زیستی بدن ایفا می‌کند. سطح هورمون پرولاکتین معمولاً در زنانی که باردار یا شیرده نیستند، پایین‌تر است. اما در زمان بارداری و شیردهی، میزان این هورمون به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند.
پرولاکتین عمدتاً توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شود. غده هیپوفیز یک غده کوچک به اندازه نخود است که در قسمت انتهایی مغز و زیر هیپوتالاموس قرار دارد. هیپوفیز بخشی از سیستم غدد درون‌ریز است و وظیفه ساخت و ترشح بسیاری از هورمون‌های حیاتی از جمله پرولاکتین را بر عهده دارد. این غده از طریق تولید و آزادسازی هورمون‌ها، عملکردهای مختلف بدن را تنظیم می‌کند.
ترشح و تنظیم سطح پرولاکتین در بدن تحت کنترل دوپامین و استروژن قرار دارد. دوپامین، یکی از مواد شیمیایی مهم مغز، به عنوان یک مهارکننده طبیعی تولید پرولاکتین عمل می‌کند و با کاهش سطح آن، از ترشح بیش از حد این هورمون جلوگیری می‌کند. در مقابل، استروژن که یک نوع هورمون جنسی زنانه است، می‌تواند ترشح پرولاکتین را تحریک کند، به ویژه در دوران بارداری که سطح استروژن به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
عملکردهای پرولاکتین در زنان
تولید شیر مادر
پرولاکتین به عنوان اصلی‌ترین هورمون در تولید شیر مادر نقش دارد. در دوران بارداری، سطح این هورمون افزایش می‌یابد و در زمان زایمان به بالاترین سطح خود می‌رسد. این هورمون مسئول افزایش تولید پروتئین، لاکتوز و دیگر ترکیبات مورد نیاز برای تغذیه نوزاد از طریق شیر مادر است.
مهار تخمک‌گذاری
پرولاکتین با سرکوب هورمون آزادکننده گنادوتروپین، می‌تواند از تخمک‌گذاری در دوران شیردهی جلوگیری کند. این اثر مساعد برای زنان است که می‌خواهند از بارداری مجدد جلوگیری کنند و در ارتباط مکرر با نوزادشان هستند.
حفظ مقدار شیر
سطح پرولاکتین بالا در دوران شیردهی اطمینان می‌دهد که مادر دارای مقدار کافی شیر برای تغذیه نوزاد است. این مقدار ثابت شیر باعث می‌شود که حتی در صورت قطع شیردهی، این هورمون پس از 1 تا 2 هفته به سطح معمول غیربارداری بازگردد.
تحریک شیردهی
مواجهه با نوزاد و تماس صمیمی با آن، با افزایش سطح پرولاکتین و اکسی‌توسین، تولید شیر را تحریک می‌کند. این عملکرد از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا ارتباط مادر و فرزند را تقویت می‌کند و به تغذیه و رشد سالم نوزاد کمک می‌کند.
نقش در رشد سینه
پرولاکتین نقش مهمی در فرآیند رشد سینه و آماده‌سازی غده‌های شیری برای تولید و خروج شیر دارد. سینه‌ها در طول دوران بلوغ و به خصوص در دوران بارداری تحت تأثیر این هورمون قرار می‌گیرند و این هورمون به همراه سایر هورمون‌ها و فاکتورهای رشدی مانند استروژن، پروژسترون، هورمون رشد، انسولین، تیروئید و هورمون پاراتیروئید، و فاکتور رشد شبه انسولین ۱ (IGF-1) در تنظیم و افزایش اندازه غده‌های پستانی و تهیه آنها برای تولید شیر نقش دارند.
در دوران بلوغ، پرولاکتین همراه با استروژن و پروژسترون به رشد بافت‌های سینه کمک می‌کند و آماده‌سازی آنها برای دوران بعدی شیردهی را فراهم می‌سازد. در زمان بارداری، سطح این هورمون به حداکثر می‌رسد و باعث می‌شود که غده‌های شیری به اندازه کافی بزرگ شوند تا بتوانند شیر لازم برای تغذیه نوزاد تولید کنند. این فرآیند شامل تعاملات پیچیده‌ای بین هورمون‌های مختلف و فاکتورهای رشد است که به دقت تنظیم می‌شود تا شیردهی به بهترین شکل انجام شود.
کمک به حفظ بارداری
پرولاکتین به عنوان هورمون لوتئوتروپیک (لوتئوتروپین) نقش مهمی در حفظ بارداری ایفا می‌کند. این هورمون با تحریک جسم زرد در تخمدان‌ها، تولید پروژسترون را تقویت می‌کند که این فرآیند اساسی برای حفظ بارداری است. علاوه بر این، این هورمون به جنین کمک می‌کند تا به طور موثر به پوشش رحم بچسبد و فرآیند تشکیل جفت را تقویت می‌کند. تأثیرات پیچیده این هورمون نه تنها برای حفظ بارداری بلکه برای تقویت و پشتیبانی از سلامت جنین و پیوند آن با رحم اساسی است.
کمک به رشد جنین
پرولاکتین به عنوان یک هورمون مهم، نقشی مانند هورمون رشد در تمام مراحل رشد جنین ایفا می‌کند. این هورمون حیاتی برای رشد مغز جنین و تنظیم سیستم ایمنی آن است. اگرچه نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه وجود دارد، اما دانشمندان بر این باورند که این هورمون می‌تواند فرآیندهای حیاتی مانند توسعه عصبی و تقویت سیستم ایمنی جنین را تسهیل کند. این اثرات ممکن است در حفظ و بهبود سلامت جنین نقش مهمی ایفا کند و نشان دهنده اهمیت این هورمون در تنظیم و پشتیبانی از رشد جنین در دوران بارداری باشد.
عملکرد پرولاکتین در مردان و زنان
پرولاکتین به عنوان یک هورمون مهم در سیستم عصبی و غدد درون‌ریز، نقش‌های گسترده‌ای در سلامت زنان و مردان دارد، از جمله:
با استرس مقابله می‌کند
پرولاکتین در پاسخ به استرس، توسط مغز ترشح می‌شود و باعث تعادل‌بخشی اثرات هورمون استرس مانند کورتیزول می‌شود. این هورمون همچنین می‌تواند هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) را که وظیفه تحریک تولید کورتیزول دارد، مهار کند.
پایین بودن سطح این هورمون پس از زایمان ممکن است در زنانی که به اندازه‌ی زیادی حساس هستند، منجر به اضطراب شود. در این شرایط، تماس صمیمی با نوزاد می‌تواند به مادر آرامش بخشد. عوامل دیگری مانند اکسی‌توسین، گابا (GABA) و نوراپی نفرین نیز در کنترل اضطراب موثر هستند.
همچنین، تحقیقات نشان داده است که پرولاکتین می‌تواند به مغز و سیستم ایمنی زنان تازه مادر شده در مقابل تأثیرات منفی استرس محافظت کند. این هورمون نه تنها در زنان بلکه در مردان هم اثرات آرامش‌بخشی دارد، که این نکته نشان از اهمیت گسترده‌ی این هورمون در حفظ سلامت و بهبود کیفیت زندگی افراد دارد.
تقویت سیستم ایمنی
هورمون پرولاکتین به عنوان یک مولکول سیگنال‌دهنده (سیتوکین) در سیستم ایمنی بدن عمل می‌کند و نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارد. این هورمون در رشد و تقسیم سلول‌های ایمنی تاثیرگذار بوده و باعث می‌شود که این سلول‌ها سیتوکین‌های دیگری مانند فاکتور نکروز توموری آلفا، اینترفرون گاما، اینترلوکین ۱۲ و اینترلوکین ۱ بتا را تولید کنند.
این تأثیرات باعث می‌شود که بدن بهترین واکنش را در برابر عوامل مهاجم خارجی، از جمله عفونت‌های میکروبی، نشان دهد. در نتیجه، این هورمون نه تنها در تنظیم سیستم ایمنی بدن موثر است بلکه نقش مهمی در حفظ سلامت عمومی افراد ایفا می‌کند.
گفتار پایانی
هورمون پرولاکتین یکی از هورمون‌های کلیدی در بدن انسان است که علاوه بر نقش اصلی در تنظیم تولید شیر در زنان، تأثیرات گسترده‌ای دارد. این هورمون علاوه بر تنظیم فرآیند شیردهی، در رشد و تقسیم سلول‌های ایمنی نیز نقش بسزایی دارد و باعث تقویت سیستم ایمنی بدن در مقابل عوامل خارجی، از جمله میکروب‌ها، می‌شود.
پرولاکتین همچنین به عنوان یک مولکول سیگنال‌دهنده در سیستم ایمنی عمل می‌کند و با تحریک تولید سیتوکین‌های مختلف مانند فاکتور نکروز توموری آلفا و اینترفرون‌ها، به بهبود واکنش بدن در برابر عفونت‌ها کمک می‌کند. بنابراین، اهمیت این هورمون نه تنها در حیاتی‌ترین فرآیند تغذیه نوزاد، یعنی شیردهی، بلکه در تقویت و حفظ سلامت سیستم ایمنی بدن نیز بیانگر تأثیر بزرگ و چندگانه‌ای است که این هورمون در بدن انسان دارد.
